بختیاری و قرارداد نفتی دارسی
۱۹۰۱ برابر با ۱۲۸۰ خورشیدی برای مدت شصت سال، امتیازی بود که به موجب آن ویلیام ناکس دارسی حق انحصاری برای جستجو و بهره‌برداری از نفت، گاز طبیعی، آسفالت و اوزوکریت را در سه چهارم مساحت کشور، مناطقی به وسعت ۱٬۲۴۲٬۰۰۰ کیلومتر مربع دریافت کرد. مظفرالدین شاه در برابر این حق انحصاری مبلغ بیست هزار پوند پول نقد (برای سفر به اروپا)، بیست هزار پوند سهام شرکت و ۱۶ درصد از سود سالیانه را دریافت می‌کرد.
در ۱۹۱۱، بریتانیا ناوگان خود را از زغال‌سنگ به نفت‌سوز تبدیل کرد و در ۱۹۱۴، دولت بریتانیا ۵۱ درصد از سهام شرکت را خرید و با این کار عملاً شرکت را به شرکت ملی نفت انگلیس تبدیل کرد. هر ساله مقادیر زیادی نفت را به قیمت خیلی نازل در اختیار ناوگان بریتانیا قرار می‌دادند. از طرفی شرکت نفت ایران و انگلیس در بریتانیا ثبت شده بود و سود مربوط پس از اخذ مالیات توسط دولت بریتانیا به ایران پرداخت می‌شد و معلوم شده بود که سهم پرداختی به ایران از مالیات پرداختی به دولت بریتانیا کمتر است. تیمورتاش بارها برای افزایش سهم ایران مذاکره کرد ولی به نتیجه نرسید. پس از آنکه در سال ۱۹۳۲، شرکت سهم ایران را حدود ۳۳۶٬۰۰۰ لیره اعلام کرد درحالی‌که دولت بریتانیا یک میلیون لیره از آن مالیات گرفته بود، بهانه به‌دست رضاشاه افتاد تا امتیاز را در نوامبر ۱۹۳۲، لغو کند ولی بریتانیا با بردن قرارداد به دادگاه لاهه و تهدید به حمله نظامی ایران را مجبور به امضای قرارداد جدیدی کرد که قرارداد ۱۹۳۳ نام گرفت. در آن قرارداد بنا شد در عوض درصدی از سود به ازای هر تن نفت چهار شیلینگ به ایران داده شود تا نوسانات بازار نفت امنیت داشته باشد و به کارکنان ایرانی اجازه داده شود مثل انگلیسی‌ها و هندی‌ها بتوانند سرکارگر بشوند. سهم نهایی در نهایت حدود ۷۵۰٬۰۰۰ لیره در سال می‌شد که همچنان مبلغ کمی بود، همچنین به زمان امتیاز ۳۲ سال افزوده شد و عملا تا پایان سال ۱۹۹۳ تمدید شد
در ۲۷ نوامبر ۱۹۳۲ امتیاز نفت دارسی توسط رضاشاه لغو شد و در سال ۱۹۳۳ مورد مذاکره مجدد قرار گرفت. با این حال دلایل لغو و مذاکره مجدد موضوعی است که در بین مورخان مورد بحث است. سرانجام در سال ۱۹۵۱ امتیاز دارسی برای همیشه لغو شد و نفت ایران ملی شد.
ارتباط انگلیسی‌ها با خان‌های بختیاری در خصوص نفت به لحاظ تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایل بختیاری از اهمیت اساسی برخوردار است. برای بریتانیا کشف و استخراج نفت در منطقه قشلاقی ایل بختیاری به عنوان یکی از محورهای اساسی جهت توسعه روابط با خان‌های بختیاری مطرح بود. از طرفی دیگر خان‌های بختیاری نیز حاضر به واگذاری اراضی خود به انگلیسی‌ها نبودند، از همین روی قراردادی با محوریت نفت بین بختیاری‌ها و انگلیسی‌ها منعقد شد که زمینه را برای استخراج نفت مهیا کرد. در این یادداشت، مروری کوتاه بر سیر تاریخی انعقاد قرارداد نفت با بختیاری‌ها خواهيم داشت.
اولین ارتباط انگلیس با خان‌های بختیاری، در مورد نفت به سفر رینولدز در سال 1903م/ 1321ق باز می‌گردد. در آن زمان به رینولدز دستور داده شد که در جنوب غربی ایران شش منطقه را جهت حفاری بررسی كند . او از راه بوشهر عازم بهبهان، کنداک، مسجدسلیمان، شوشتر، قلعه تل و اهواز شد. در این سفر بود که برای اولین بار با برخی از خان‌های بختیاری که خود را مالک بعضی از این مناطق می‌دانستند ملاقات كرد . با مرگ "اسفندیار "خان ایلخان بختیاری این مذاکرات تا سال 1905م/ 1323ق مسکوت ماند. در مدت سه سال پس از امضای قرارداد دارسی، نفت در حوزه غربی امتیاز یعنی چیاسرخ کشف شد، اما نه به آن اندازه که حمل آن به مسافت دور مقرون به صرفه باشد. از دید کارشناسان امتیاز دارسی، جنوب و جنوب غربی ایران به سبب نزدیکی به خلیج فارس که راه صدور طبیعی نفت بود، بایستی حوزه اصلی عملیات قرار گیرد. به سبب قرار گرفتن منطقه قشلاقی ایل بختیاری در حوزه کشف و استخراج نفت، همراهی و همکاری خان‌های بختیاری در پیشبرد کارها، به خصوص واگذاری زمین به شرکت، امری لازم و ضروری به نظر می‌رسید. جهت تحقق این امر و همکاری بختیاری‌ها با کارکنان شرکت نفت، رینولدز با کمک و همکاری جان ریچارد پریس کنسول انگلیس در اصفهان مشغول مذاکره با خان‌های بختیاری شد. در این زمان "نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه" و "غلامحسین خان سردارمحتشم "به ترتیب ایلخانی و ایل‌بیگی بختیاری بودند. حاج علیقلی خان نیز کوشش می‌کرد تا با کمک حکومت مرکزی و همکاری شیخ خزعل و احتمالا پشتیبانی سفارت روسیه در تهران مقام و منصب ایلخانی را به دست آورد.
قرارداد شرکت نفت بختیاری
پس از مذاکرات طولانی پریس کنسول انگلیس در اصفهان و رینولدز نماینده دارسی با خان‌های بختیاری، قرار شد از هر صد سهم عادی کمپانی و هر شرکت دیگری که در آینده در منطقه بختیاری جهت کشف و استخراج نفت تشکیل شود، سه سهم به خان‌های بختیاری تعلق گیرد و کمپانی نفت مبلغی را جهت استخدام نیرو برای حفاظت از مناطق نفتی بختیاری به خان‌ها پرداخت كند. به همین جهت انگلیسی‌ها بدون اتلاف وقت در نوامبر سال 1905م/ 1323ق با وساطت "حاجی امین الشریعه اصفهانی"، معتمد دولت انگلیس در اصفهان، قراردادی را تدوین کردند و به امضای دو طرف رساندند. این قرارداد در شش ماده تنظیم شد. طرف اول قرارداد ویلیام ناکس دارسی و شرکای او در زمینه عملیات حفاری نفت بود که امتیاز آن از طرف دولت ایران به او اعطا شده بود؛ طرف دوم قرارداد خان‌های بختیاری (نجفقلی صمصام‌السلطنه، حاج علیقلی‌خان سردار اسعد، غلامحسین‌خان شهاب‌السلطنه و نصیرخان صارم‌الملک) بودند.
بر طبق ماده یکم، طرف اول قرارداد اجازه داشت که پس از عقد و امضای قرارداد به مدت پنج سال کلیه عملیات حفاری، بازرسی، تحقیقات و مطالعات لازم جهت کشف و استخراج نفت در قلمرو بختیاری را انجام دهد و چنانچه لازم بداند، در مورد تجارت خود به احداث شاهراه، جاده و خط لوله اقدام کند و در صورت لزوم، خانه‌های مسکونی، انبارها و کارگاه‌هایی در جهت انجام گرفتن مقاصد خود ایجاد كند.
ماده دوم: اگر نفت در قلمرو بختیاری به اندازه کافی کشف و تولید شود و چنانچه شرکت بخواهد نفت مزبور را تصفیه کرده و یا صادر کند، دو طرف قرارداد موافقت می‌کنند که شرایط مقرر در ماده یک دایر بر استفاده از زمین و محافظت از آن تاسیسات تا انقضای مدت امتیاز شرکت را اجرا کنند.
ماده سوم: اگر چنانچه چشمه‌های نفت موجود در خاک بختیاری، که طوایف مختلف بختیاری از آنها استفاده می كنند، به وسیله طرف اول قرارداد صدمه‌ای به آنها وارد شود، طرف اول تعهد می‌کند که به طرف دوم قرارداد خسارت بپردازد. در صورتی که میان دو طرف اختلافی در مورد جبران خسارت بروز کرد، کنسول دولت انگلیس به عنوان میانجی و حَکَم مشکل را حل و فصل كند.
ماده چهارم: طرف دوم قرارداد متعهد می‌شود یکی از خان‌های با نفوذ را به ریاست امور نگهبانی منصوب کند تا بتواند هم ماموران حفاظتی (نگهبانان) و هم کارگران ایرانی‌ای که در استخدام طرف اول قرارداد هستند کنترل كند.
ماده پنجم: به موجب قرارداد مبلغ پولی که از طرف شرکت یا شرکت‌های وابسته به خان‌های بختیاری پرداخت می‌شود، صرفاً در قبال کارهایی است که در قرارداد آمده است.
ماده ششم: پس از انقضای مدت امتیاز، کلیه ابنیه و دارایی‌های متعلق به طرف اول قرارداد به طرف دوم قرارداد (خان‌های بختیاری) تعلق خواهد گرفت.
قرارداد مزبور به امضای خان‌های بزرگ بختیاری، محمدتقی امین الشریعه، پریس کنسول انگلیس در اصفهان و رینولدز مهندس عملیات حفاری رسید.
به رغم مخالفت دولت ایران، که با بخش‌هایی از قرارداد مخالف بودند که سهم دولت ایران در قرارداد لحاظ نشده بود، بالاخره قرارداد شرکت نفت با خان‌های بختیاری با حمایت و پشتیبانی دولت انگلیس صورت قانونی به خود گرفت و زمینه را برای تسلط هرچه بیشتر انگلیسی‌ها در خوزستان مهیا کرد.
خیال سرمایه گذار نفت در ایران علاوه بر امتیاز اخذ شده در ۱۹۰۱ میلادی راحت تر باشد.
و این گونه شرکت نفت بختیاری BAKHTIYARY OIL COMPANYبه عنوان یک شرکت فرعی منشعب از شرکت اصلی (شرکت انگلیسی استخراج نفت )با سرمایه اولیه ۴۰۰ هزارلیر تاسیس شد. تفاهم با سران قوم بختیاری درزمینه تامین امنیت و توسعه عملیات اکتشاف واستخراج نفت ازاهداف اصلی انگلیسی ها از تاسیس شرکت نفت بختیاری بوده ۱۲هزار سهم از مبلغ کل سهام شرکت نفت بختیاری بصورت رایگان به خوانین بختیاری واگذار تا سود حاصل از این سهام را سالانه دریافت و بین سایر سران قوم تقسیم نمایند. همچنین باتاسیس شرکت نفت بختیاری سه قرارداد ژنرال پریس ومهندس رینولدز نمایندگان دارسی درایران باخوانین بختیاری منعقد کردند.
در قرارداد اول که به تایید طرفین رسیده بود ،قید شده بود:
باپایان زمان قرارداد دارسی کلیه تاسیسات درمسجدسلیمان بصورت رایگان به خوانین بختیاری منتقل می شود.
در قرارداد دوم عنوان شده بود :کلیه اراضی مورد نیاز جهت عملیات اکتشاف و استخراج و احداث تاسیسات و خطوط نفت و گاز با درخواست شرکت و موافقت سران قوم بختیاری خریداری و به شرکت نوپای نفت انگلیسی واگذار گردد ؛وعواید حاصله ازاین معامله به خوانین بختیاری پرداخت شود وکل اراضی موسوم به مسجدسلیمان درقالب یک پلاک ثبتی به شرکت نفت انگلیس واگذار شد.
قرارداد سوم منعقده با بختیاری مربوط به حفظ امنیت شرکت نفت انگلیس بود و براساس این شرکت ایلخانی یکی از خوانین را که دارای نیروی مسلح بوده است؛ جهت تامین امنیت و حراست از تاسیسات شرکت ودفع هرگونه تجاوز و سرقت معرفی می نمود‌ودرمقابل شرکت نفت انگلیس موظف بود ضمن پرداخت حقوق گروه حفاظت و حراست سالی سه هزار لیر هم به ایلخانی پرداخت نماید.
در ادامه قرارداد سوم قید شده بود که هرگونه خسارت وارده به تاسیسات اعم ازسرقت وتجاوز به حریم شرکت و مخاطرات جانی و جرح کارکنان ناشی از راهزنی؛ درگیری و سرقت می بایست توسط حاج ایلخانی به شرکت پرداخت گردد.
بی صداقتی و حیله انگلیسی ها در انعقاد قرارداد ها با خوانین بختیاری قابل تعمل است مثلا انگلیسی ها در حالی که طبق فصل پانزدهم از امتیاز ۱۹۰۱ با دولت مرکزی متعهد شده اسباب و ابنیه خود را با انقضای مدت قرارداد در اختیار دولت ایران قرار دهد در قرارداد ۱۹۰۵ طرف انگلیسی این موارد را به خوانین بختیاری واگذار می نماید!
با توسعه نفوذ حکومت مرکزی در دوره رضا شاه و تاسیس اداره حراست صنعت نفت مسئولیت حفاظت شرکت از بختیاری ها گرفته شد؛ اما همچنان سالانه سه هزار لیر به ایلخانی پرداخت می شد.
شرکت نفت بختیاری در سال ۱۹۲۴ باتثبیت موقعیت انگلیسی ها در مسجدسلیمان منحل و با حفظ سهام بختیاری در شرکت نفت ایران و انگلیس ادغام شد.و۱۲هزار سهم خوانین بختیاری به ۳۷۳۲۰ سهم از شرکت جدید شد.
اما اختلافاتی بین خوانین بختیاری و شرکت بروز کرد از یکسو خوانین بختیاری معتقد بودند که شرکت به تعهدات خود در زمینه مفاد قرارداد به درستی عمل نمی کند و شرکت نیز مدعی بود که سود پرداختی به سران بختیاری به درستی بین همه افراد ذینفع تقسیم نمی شود.
در سال ۱۳۰۶شمسی جعفرقلی خان سردار اسعد پسر حاج علیقلی خان سردار اسعد مسافرتی به لندن داشت و با مدیران شرکت نفت جلسه و مبلغ ۱۶۰ هزار تومان وام دریافت و در عوض متعهد شد که سران بختیاری حق فروش سهام خود را فقط به انگلیسی ها داشته باشند و از واگذاری سهام به ملل غیرانگلیسی به منظور جلوگیری از سهام دار شدن سایر کشورهای رقیب و غیرانگلیسی خودداری نمایند.
قرارداد دارسی درسال ۱۳۱۲ توسط دولت مرکزی تحت شرایطی ازجمله افزایش سهم ایران ازاین قرارداد و انتقال کلیه تاسیسات احداثی واملاک شرکت نفت انگلیس به دولت ایران مورد توافق قرار گرفت؛ که این توافق برخلاف توافق اولیه با خوانین بختیاری مبنی برتملک اموال شرکت بعد از اتمام قرارداد بود.
اگر چه خوانین بختیاری به این بندجدیدتوافق شرکت نفت انگلیس بادولت مرکزی معترض شدند؛اما این اعتراضات موثر نیفتاد.
درسال ۱۳۱۲ رضا شاه باوقوف به مفاد قرارداد دستور داد سهام خوانین بختیاری توسط وزارت دارایی خریداری گردد و خوانین بختیاری که اکثرا درزندان بودند تحت حفظ ماموران پلیس با انتقال به دفترخانه شماره ۲۵ اقای شریف العلما منتقل و سهام خود را از هرلیره به ده لیره انگلیسی به دولت ایران واگذار و بدینگونه دولت سهامدار شرکت نفت ایران و انگلیس گردید.
رضا شاه برای پرداخت مبلغ حاصل از خرید اجباری سهام شرکت نفت بختیاری سه شرط درنظر گرفت :
اول : کسر مبلغ وام ۱۶۰هزارتومانی جعفرقلی خان سرداراسعد اخذشده ازشرکت نفت ایران وانگلیس
دوم : مالیات برسهام خوانین بختیاری به ارزش ۶۰هزارتومان
سوم:پرداخت هزینه کامل قشون کشی لشکر خوزستان به خاک بختیاری منطقه دشتک در۸شهریور سال ۱۳۰۱ به ارزش هنگفت ۳۰۰هزارتومان بود.
مابقی مبلغ بین ورثه سردار اسعد، صمصام‌‌السلطه ؛سردار محتشم و امیرمفخم تقسیم گردید.
شرکت نفت بختیاری هیچگاه بعنوان یک شرکت واقعی نفتی نتوانست وجود خودرا اثبات کند. این شرکت می توانست با کسب درآمدهای خوبی که ازسهامداری شرکت نفت انگلیس داشت با تکیه برموضوع نفت در مناطق بختیاری درزمینه توسعه وآبادانی این مناطق ازقبیل ایجاد مدرسه و وایجاد امکانات ادامه تحصیل فرزندان مستعد ایل وجاده سازی و مریض خانه و.. امتیازات فراوانی بگیرد و نقش اساسی داشته باشد.اما عمده این درآمدها توسط برخی خوانین صرف زندگی خصوصی شد ولی این قرارداد قدرت سیاسی اقتصادی خوانین بختیاری را افزایش داد و موجب نقش آفرینی موثر بختیاری در تاریخ معاصر شد و حاج علی قلی خان سرداراسعد بختیاری ثروت و املاک شخصی خود وازجمله درآمدهای حاصله خود ازشرکت نفت بختیاری را صادقانه وبزرگوارانه صرف تجهیز و سازماندهی قشون بختیاری و فتح تهران وپایان دادن به حکومت ننگین قاجاریه نموده بود.
. درضمن ذکر این نکته مهم است که
روابط دو طرف بختیاری ها و انگلیسی ها و پس از آن، شرکت نفت ایران و انگلیس) دارای فراز و نشیب های فراوان و حاکی از نوعی خودآگاهی رو به افزایش از سوی دو طرف در تنظیم روابط شان بود.
